Het is voor Utrechters een vertrouwd beeld: de bosachtige route langs de vier Lunetten, doorkruist door het treinspoor en de Koningsweg. Statig torenen de forten boven het water uit. Vroeger het toneel van verdediging tegen de vijand, vandaag een plek voor verbinding tussen jong en oud en tussen mens en natuur.
De vier Lunetten op de Houtense Vlakte zijn tussen 1822 en 1828 aangelegd. Ze verdedigden de stad Utrecht voor een aanval uit het oosten. Thans zijn ze te vinden tussen het Stadion Galgenwaard en de Brennerbaan in Utrecht. De naastgelegen woonwijk Lunetten in Utrecht is naar deze vier Lunetten genoemd.
Het verdedigingswerk was het eerste bouwwerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In mei 1940 blijkt dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie geen bescherming biedt tegen een modern leger. Voor de bewoners van het militaire landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie eindigt een tijdperk.
De Lunetten zijn bijzonder militair cultureel erfgoed. Daarom is zorgvuldig onderhoud essentieel. In het verleden zijn delen van de forten al gerestaureerd, maar meerdere muren en kazematten zijn nog in slechte staat. Het is dus tijd voor een grote opknapbeurt. Hiervoor heeft de gemeente Utrecht een mooie opdracht uitgeschreven, waar wij druk mee bezig zijn geweest.
We hebben hier veel tijd voor vrijgemaakt. Onze restauratie vakmensen zijn meerdere keren op locatie geweest om het werk met eigen ogen te bekijken. We hebben met onze collega’s van Gebr. Van Kessel, een andere VolkerWessels werkmaatschappij, gebrainstormd over de uitdagingen voor het baggerwerk en afdammen van de muren zodat de werkzaamheden die zich onder water bevinden uitgevoerd kunnen worden. Daarnaast speelt ecologie bij De Lunetten een grote rol, waarvoor we daarom ook al samen met een ecoloog hebben gekeken naar hoe we om moeten gaan met flora en fauna gedurende de werkzaamheden. Om onze constateringen en ervaringen toe te passen en onze werkwijze zo duidelijk mogelijk op papier te krijgen hebben we samen met House of Tenders een plan van aanpak opgesteld.
Vanaf daar was het afwachten..
Op de valreep van 2021 kregen we het verlossende woord: wij mogen dit prachtige werk gaan maken!
Een van de aandachtspunten bij het werken aan de forten is de dynamische omgeving waarin ze staan, met verschillende (kwetsbare) gebruikers, veel verkeer en een grote ecologische diversiteit. Dat vraagt om tijdige risicoherkenning én de juiste preventieve beheersmaatregelen. Daarom zijn ter voorbereiding diverse onderzoeken uitgevoerd, vergunningen aangevraagd en voorzieningen getroffen voor ecologie. Daarnaast willen wij ook graag de bewoners, gebruikers en andere betrokken op de hoogte te brengen. Om af te stemmen hoe wij het beste kunnen omgaan met ieders belang, hebben we op 3 februari 2022 een presentatie gegeven samen met de gemeente Utrecht. Hierbij konden uiteraard ook vragen gesteld worden. Hiervoor waren wij ruim vertegenwoordigd met onze voorman, gebiedsconciërge, uitvoerder, projectleider en werkvoorbereider.
Nadat de nodige voorbereidingen zijn getroffen, zijn wij in april 2022 begonnen aan het inrichten van de bouwplaats bij Fort Lunet I. Hiervoor werden eerst proefsleuven gemaakt, zodat we zeker wisten dat we geen ondergrondse kabels en leidingen raken. Vervolgens zijn er graafwerkzaamheden uitgevoerd, zodat er een stevige ondergrond met stelconplaten gemaakt kon worden.
Vervolgens zijn we gestart met het in het water laten van pontons. Op deze pontons zijn kranen geplaatst, zodat de baggerwerkzaamheden uitgevoerd konden worden. Nadat de baggerwerkzaamheden waren uitgevoerd hebben we de eerste afdammingen geplaatst. Dit doen we middels gebruik van damwandprofielen.
Tijd om te metselen. Wist u dat voor de Lunetten het specifieke baksteenformaat "Utrechts plat" wordt gebruikt? Deze afmeting komt nagenoeg niet voor in Nederland, maar alle vier Lunetten zijn hiermee gemetseld. In de tijd van de bouw van de Lunetten werden de stenen nog dicht bij het werk gemaakt. Hiervoor werden veldovens gebruikt, waardoor er veel verschil in kwaliteit zit per steen. Doordat de tweedehands markt voor Utrechts plat er niet is, ontkomen wij er helaas niet aan om voor de restauratie nieuwe stenen te bakken. Daarom hebben wij onderzoek gedaan naar de kwaliteit van de stenen en heeft Zilverschoon Randwijk hier de nieuwe stenen op aangepast. Als wij ons werk goed doen, ziet u het verschil nagenoeg niet.
Specifiek voor Lunet I is er gekozen om een waalformaat steen rollaag terug te metselen, omdat deze er simpelweg ook opzat en wij de Lunet graag in ere herstellen. Daarnaast is er een keuze gemaakt voor het voegwerk.
Bij Fort III wordt na voorzichtig slopen van het metselwerk, de binnenzijde van de gewelven zichtbaar. Het metselwerk dat los zat hebben we middels een kraan opgepakt en afgevoerd. Doordat het stukken zijn van bijna één meter dik, is een kraan heel prettig om mee te werken. Ook hier wordt het fort weer in ere hersteld en staat het er weer prachtig bij. Hiervoor moesten wij maar liefst 68.000 stenen terug metselen aan deze gevel.
Na veel voorbereidingen konden we beginnen bij Lunet I. De muren voorzien van veel wortels, dienen we te herstellen. Daarbij zijn de muren begroeid met mos, wat de kwaliteit van de muur niet ten goede komt. Gelukkig lukt het ons om de muren goed schoon te krijgen, waardoor we veel goede stenen uit het werk kunnen halen om her te gebruiken.
Toen de steigers eenmaal stonden gaf, exact 200 jaar na de bouw, wethouder Eelco Eerenberg van de Gemeente Utrecht het startsein voor de restauratie van de Vier Fort-Lunetten. Samen met kinderen van BSO Ludens en medewerkers van ZOMO dagbesteding werden symbolisch enkele grindzakken in het water gegooid als tijdelijke waterkering. Een mooie samenwerking met Gebr. Van Kessel, Gemeente Utrecht Van Hoogevest Architecten en alle betrokkenen.
Naast het feit dat de muren onderhoud behoeven, waren de muren vroeger ook een stuk hoger. Een deel van deze muren zijn vroeger in de gracht gegooid. Tijdens het baggeren in het water zijn we de restanten tegen gekomen. Een aantal blokken natuursteen zijn uit het water gehaald en onze eerste gedachtengang daarbij is: zouden we deze nog ergens kunnen gebruiken? Onze restauratievisie is: behoud gaat voor vervanging. Daarom beoordelen we graag of oude materialen hergebruikt kunnen worden.
Ook zijn de natuursteen hoekblokken van Lunet I, bekledingsmuren, gedemonteerd. De foto's hieronder tonen om wat voor enorme blokken natuursteen het gaat. Een aantal natuursteenblokken zijn zelfs 2,5 meter lang! Alle blokken gaan naar de steenhouwer, die ze schoonmaakt en hersteld. De natuursteenblokken die helaas niet hersteld konden worden worden, zijn vernieuwd. Uiteraard hebben deze blokken dezelfde uitstraling als de oorspronkelijke natuursteenblokken en worden daarom gemaakt van Belgisch hardsteen. Omdat goede kwaliteit natuursteen platen van dit formaat erg gering zijn, zijn de platen uitgezocht in de groeve.
Ook ziet u hieronder foto's van de eerste herstelde natuursteen blokken. Deze blokken zijn teruggeplaatst bij Lunet I en Lunet III. Deze natuursteenblokken leggen wij nu doormiddel van een kraan, maar hoe deden ze dit vroeger?
Dat de Lunetten in teken staan voor de natuur is inmiddels wel bekend. Wij vinden het dan ook erg leuk dat we kunnen investeren in versterkende maatregelen voor de leefomgeving van de watervleermuis.
In de noordelijke kazemat van Lunet III zijn we hierom verblijfplaatsen in het metselwerk aan het maken. Middels een kleine inkruip opening kan de watervleermuis de muur in kruipen, om lekker in de ingemetselde buis te gaan zitten. In totaal komen er vijf buizen, waarvan drie koude verblijfplaatsen en twee warme verblijfplaatsen. Dit doen we omdat vleermuizen niet houden van één type verblijf.
De werkzaamheden van Lunet III zijn afgerond in oktober 2022. We moesten klaar zijn met de werkzaamheden voordat de vleermuizen terug kwamen, omdat dit hun winterverblijf is. Na de winterperiode hebben we de bovenzijde van het fort geprofileerd en het voegwerk uitgevoerd.
Tijdens de werkzaamheden op de forten moesten er ook nog explosieven geruimd worden.. Lees hier hoe dat in zijn werk ging.
Vanaf oktober 2023 gaan we de binnenzijde van Lunet III gereed maken voor herbestemming. De winterverblijfplaats voor de vleermuizen is daarbij opgeheven en een alternatieve verblijfplaats is elders op het fort gemaakt. De binnenzijde van de kazemat wordt gereed gemaakt voor de commerciële verhuur. Dit past bij de filosofie van het Lunettenpark.
Begin volgend jaar gaan we een bestaande bunker geschikt maken als extra vleermuizenverblijf, zoals ook bij Lunet II het geval is.
Bij Lunet IV zijn alle lagen bekledingsmuren gerestaureerd boven én onder het water. De werkzaamheden zijn afgerond en alle spullen worden opgeruimd.
In samenspraak met De Smaak van Lunet hebben wij materialen geleverd zodat zij het fort nog beter kunnen afwerken.
De restauratie van Lunet II aan de bekledingsmuren is afgerond, behoudens de restauratie van de kazemat. Het idee hierbij is dat het verval van de vestingwerken zichtbaar zijn, hiervoor is nu een ontwerp gemaakt door Van Hoogevest. En de vergunning is ingediend. Hopelijk kunnen we dit gaan realiseren in het voorjaar van 2024.
Ook ziet u een afbeelding met 75 erop. Om de 5 meter hebben wij zo'n plaatje bevestigd zodat in de toekomst een betere referentie is waar u precies staat ten opzichte van de muur.
