Het is voor Utrechters een vertrouwd beeld: de bosachtige route langs de vier Lunetten, doorkruist door het treinspoor en de Koningsweg. Statig torenen de forten boven het water uit. Vroeger het toneel van verdediging tegen de vijand, vandaag een plek voor verbinding tussen jong en oud en tussen mens en natuur.
De vier Lunetten op de Houtense Vlakte zijn tussen 1822 en 1828 aangelegd. Ze verdedigden de stad Utrecht voor een aanval uit het oosten. Thans zijn ze te vinden tussen het Stadion Galgenwaard en de Brennerbaan in Utrecht. De naastgelegen woonwijk Lunetten in Utrecht is naar deze vier Lunetten genoemd.
Het verdedigingswerk was het eerste bouwwerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In mei 1940 blijkt dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie geen bescherming biedt tegen een modern leger. Voor de bewoners van het militaire landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie eindigt een tijdperk.
De Lunetten zijn bijzonder militair cultureel erfgoed. Daarom is zorgvuldig onderhoud essentieel. In het verleden zijn delen van de forten al gerestaureerd, maar meerdere muren en kazematten zijn nog in slechte staat. Het is dus tijd voor een grote opknapbeurt. Hiervoor heeft de gemeente Utrecht een mooie opdracht uitgeschreven, waar wij eind vorig jaar druk mee bezig zijn geweest.
We hebben hier veel tijd voor vrijgemaakt. Onze restauratie vakmensen zijn meerdere keren op locatie geweest om het werk met eigen ogen te bekijken. We hebben met onze collega’s van Gebr. Van Kessel, een andere VolkerWessels werkmaatschappij, gebrainstormd over de uitdagingen voor het baggerwerk en afdammen van de muren zodat de werkzaamheden die zich onder water bevinden uitgevoerd kunnen worden. Daarnaast speelt ecologie bij De Lunetten een grote rol, waarvoor we daarom ook al samen met een ecoloog hebben gekeken naar hoe we om moeten gaan met flora en fauna gedurende de werkzaamheden. Om onze constateringen, ervaringen en toe te passen werkwijze zo duidelijk mogelijk op papier te krijgen hebben we samen met House of Tenders een plan van aanpak opgesteld.
Vanaf toen was het afwachten..
Op de valreep van 2021 kregen we het verlossende woord: wij mogen dit prachtige werk gaan maken! Wat zijn we blij en trots!
Een van de aandachtspunten bij het werken aan de forten is de dynamische omgeving waarin ze staan, met verschillende (kwetsbare) gebruikers, veel verkeer en een grote ecologische diversiteit. Dat vraagt om tijdige risicoherkenning én de juiste preventieve beheersmaatregelen. Daarom zijn ter voorbereiding diverse onderzoeken uitgevoerd, vergunningen aangevraagd en voorzieningen getroffen voor ecologie. Daarnaast willen wij ook graag de bewoners, gebruikers en andere betrokken op de hoogte te brengen. Om af te stemmen hoe wij het beste kunnen omgaan met ieders belang, hebben we op 3 februari 2022 een presentatie gegeven samen met de gemeente Utrecht. Hierbij konden uiteraard ook vragen gesteld worden. Hiervoor waren wij ruim vertegenwoordigd met onze voorman, gebiedsconciërge, uitvoerder, projectleider en werkvoorbereider. Daarnaast is dit project aangemeld bij de BouwApp, waarin regelmatig updates worden gegeven over onze werkzaamheden.
Nadat de nodige voorbereidingen zijn getroffen, zijn wij in april 2022 begonnen aan het inrichten van de bouwplaats bij Fort Lunet I. Hiervoor worden eerst proefsleuven gemaakt, zodat we zeker weten dat we geen ondergrondse kabels en leidingen raken. Vervolgens zullen er graafwerkzaamheden uitgevoerd worden, zodat er een stevige ondergrond met stelconplaten gemaakt kan worden.
Vervolgens starten wij met het in het water laten van pontons. Op deze pontons gaan wij kranen plaatsen, zodat de baggerwerkzaamheden uitgevoerd kunnen worden. Nadat de baggerwerkzaamheden zijn uitgevoerd kunnen de eerste afdammingen geplaatst worden. Dit doen we middels gevulde BigBags, welke aand e waterzijde wordt voorzien van een waterkerende folie.
Tijd om te metselen. Wist u dat voor de Lunetten het specifieke baksteenformaat "Utrechts plat" wordt gebruikt? Deze afmeting komt nagenoeg niet voor in Nederland, maar alle vier Lunetten zijn hiermee gemetseld. In de tijd van de bouw van de Lunetten werden de stenen nog dicht bij het werk gemaakt. Hiervoor werden veldovens gebruikt, waardoor er veel verschil in kwaliteit zit per steen. Doordat de tweedehands markt voor Utrechts plat er niet is, ontkomen wij er helaas niet aan om voor de restauratie nieuwe stenen te bakken. Daarom hebben wij onderzoek gedaan naar de kwaliteit van de stenen en heeft de stenenfabriek hier de nieuwe stenen op aangepast. Als wij ons werk straks goed gedaan hebben, ziet u het verschil nagenoeg niet meer.
Specifiek voor Lunet | is er gekozen om een waalformaat steen rollaag terug te metselen, omdat deze er simpelweg ook opzat en wij de Lunet graag in ere herstellen. Daarnaast zijn nu 3 monsters opgezet voor het voegwerk. Deze moeten twee weken drogen, voordat wij het kunnen beoordelen. Na de twee weken zijn de mortels namelijk uitgehard en zullen ze de kleur krijgen die ze zullen behouden.
Bij Fort ||| wordt na voorzichtig slopen van het metselwerk, de binnenzijde van de gewelven zichtbaar. Het metselwerk dat los zat hebben we middels een kraantje opgepakt en afgevoerd. Doordat het stukken zijn van bijna één meter dik, is een kraan heel prettig om mee te werken. Natuurlijk gaan we ervoor zorgen dat het fort weer in ere hersteld wordt en er prachtig bij zal staan. Hiervoor moeten wij wel eerst een hoop metselwerk verrichten. Er moeten maar liefst 68.000 stenen terug gemetseld worden aan deze gevel. We starten hier na de zomervakantie 2022 mee, hopelijk zijn onze mannen dan goed uitgerust om deze klus te klaren!
Na veel voorbereidingen zijn de eerste steigers geplaatst bij Lunet I. De muren voorzien van veel wortels, dienen we te herstellen. Daarbij zijn de muren begroeid met mos, wat de kwaliteit van de muur niet ten goede komt. Gelukkig lukt het ons om de muren goed schoon te krijgen, waardoor we veel goede stenen uit het werk kunnen halen om her te gebruiken. Vervolgens gaan we proeven zetten voor passend voegwerk.
Nu de steigers eenmaal staan gaf, exact 200 jaar na de bouw, wethouder Eelco Eerenberg van de Gemeente Utrecht het startsein voor de restauratie van de Vier Fort-Lunetten. Samen met kinderen van BSO Ludens en medewerkers van ZOMO dagbesteding werden symbolisch enkele grindzakken in het water gegooid als tijdelijke waterkering. Een mooie samenwerking met Gebr. Van Kessel, Gemeente Utrecht Van Hoogevest Architecten en alle betrokkenen.
Naast het feit dat de muren onderhoud behoeven, waren de muren vroeger ook een stuk hoger. Een deel van deze muren zijn vroeger in de gracht gegooid. Doordat we bij Lunet I bijna klaar zijn met het grondwerk/ baggeren in het water, zijn we de restanten tegen gekomen. Een aantal blokken natuursteen zijn uit het water gehaald en onze eerste gedachtengang daarbij is: zouden we deze nog ergens kunnen gebruiken? Onze restauratievisie is: behoud gaat voor vervanging. Daarom beoordelen we graag of oude materialen hergebruikt kunnen worden.
Ondertussen zijn ook de eerste natuursteen hoekblokken van Lunet I, bekledingsmuren, gedemonteerd. De foto's hieronder tonen om wat voor enorme blokken natuursteen het gaat. Een aantal natuursteenblokken zijn zelfs 2,5 meter lang! Alle blokken gaan naar de steenhouwer, die ze schoonmaakt en hersteld. De natuursteenblokken die helaas niet hersteld kunnen worden, zullen vernieuwd worden. Uiteraard krijgen deze blokken dezelfde uitstraling als de oorspronkelijke natuursteenblokken en worden daarom gemaakt van Belgisch hardsteen. Daarnaast zijn de eerste platen uit de groeve ook geleverd. Omdat goede kwaliteit natuursteen platen van dit formaat erg gering zijn, zijn de platen uitgezocht in de groeve.
Ook ziet u hieronder foto's van de eerste herstelde natuursteen blokken. Deze blokken zijn teruggeplaatst bij Lunet | en ook voor Lunet ||| zijn we druk bezig. Deze natuursteenblokken leggen wij nu doormiddel van een kraan, maar hoe deden ze dit vroeger?
Dat de Lunetten in teken staan voor de natuur is inmiddels wel bekend. Wij vinden het dan ook erg leuk, dat we kunnen investeren in versterkende maatregelen voor de leefomgeving van de watervleermuis.
In de noordelijke kazemat van Lunet III zijn we hierom verblijf plaatsen in het metselwerk aan het maken. Middels een kleine inkruip opening, kan de watervleermuis straks de muur in kruipen, om lekker in de ingemetselde buis te gaan zitten. In totaal komen er vijf buizen, waarvan drie koude verblijfplaatsen en twee warme verblijfplaatsen. Dit doen we omdat vleermuizen niet houden van één type verblijf.
Hoe lang zouden de watervleermuizen er over doen om deze mooie hotelletjes te vinden?
De voortgang
De eerste twee gevels zijn inmiddels (oktober 2022) zo goed als gereed zijn. Hier hoeven enkel een aantal voegen gevoegd te worden, de steiger moet gedemonteerd worden en dan kunnen we de damwanden weghalen. We zijn daarbij inmiddels ook druk bezig aan de zuidzijde van het Fort, waardoor we binnen nu en een aantal maanden alweer helemaal rond zijn. Op de foto's van de gevels ziet u nog witte aanslag, dit is kalk wat door de jaren heen over de gehele muur is gaan zitten. Alle los zittende schollen hebben we er af gestoken. Hetgeen dat u nu nog ziet, is zoals het ook blijft. De andere gevels hebben een stuk minder kalkaanslag. Ook ziet u een afbeelding met 75 erop. Om de 5 meter hebben wij zo'n plaatje bevestigd zodat in de toekomst een betere referentie is waar u precies staat ten opzichte van de muur.
